Таяуда ғаламторда «Қытайда еркектер 55 жаста, әйелдер 50 жаста зейнеткерлікке шығатын болды. Компартия осылай шешті. Зейнеткерлерге жылына бір мәрте Кипр, Грекия, Мысыр, Нидерланды сияқты әлемнің 15 елінің біріне барып қайтатын тегін туристік жолдама берілетін болды» деген хабар таралды. Ал бұл қаншалықты рас? Мұны «Замана» басылымының тілшісі анықтады.
Зейнетақы алатындар да, алмайтындар да бар
Білгеніміз – бұл хабар шындыққа жанаспайтын болып шықты. Қытайда еркектер зейнеткерлікке 60 жасында, ал әйелдер 55 жасында шығады екен. Қытай компартиясында аса жоғары лауазымды қызмет атқарғандарда қандай екені туралы ашық дерек жоқ, ал жалпы зейнеткерлерде жағдай мынадай екен: ел аралап, жер көремін деген зейнеткер жолға және басқа да қажеттіліктерге шығынды өз қалтасынан төлейді.
Қытайда зейнеткерлік жастан асқанымен зейнетақы төленбейтін де адамдар бар, олар миллиондап саналады. Себебі ресми тұрақты жұмысы болмағандықтан олар зейнетақы қорына ақша аудармаған, қаржы бөлуге шамалары да жоқ.
Қытайда зейнетақы қорына салық төлеушінің өзі жалақысының 8 пайызын, ал жұмыс беруші 12 пайыз көлемде ақша аударып тұрады. Мемлекеттік қызметшілер, атқарушы орган және басқа да сала қызметкерлері зейнетақы алуы үшін оның зейнеткерлікке шыққан кездегі еңбек өтілі 10 жылдан кем болмауы керек. Еңбек жағдайы қауіпті жұмыстағылардың өтілі де осындай болуы тиіс, бірақ олар зейнеткерлікке басқалардан 5 жыл ерте шығады. Яғни еңбек жағдайы ауыр кәсіпорында істеген еркектер зейнеткерлікке 55 жасында, әйелдер 50-інде, кей жағдайда 45 жасында шығады.
Зейнетақы есептелгенде адамның қай аумақта тіркеуде тұрғаны да елеулі роль ойнайды. Қытай провинцияларының даму қарқыны әрқалай, қалаларының да жағдайы әртүрлі. Зейнетақыны қала тұрғындары ауылдықтардан көбірек алады. Өйткені қалада басқарушы-атқарушы органдар, ірі өндіріс орындары көп, онда жұмыс істейтіндердің айлық жалақысынан зейнетақы қорына ақша аударылады, ақшаны оны жұмыспен қамтушы да аударып отырады. Ал ауылды жерде кей адамдар өмір бойы еңбек еткенімен зейнетақы қорына ақша сала алмайды, сондықтан оларға зейнетақы төленбейді. Оларға мемлекет қартаюына байланысты жәрдемақы төлейді, бірақ ол мардымсыз. Мысалы, 150 – 200 юань алатындар бар. (1 юань = 65 теңге).
Бір статистикалық деректе 2020 жылдың осы кезеңіне дейін жасы 60-тан асқан 231 миллион адамның 153 миллионы ғана заңды зейнетақымен қамтылғаны туралы айтылыпты. Яғни Қытайда зейнетақыға жұрттың бәрінің бірдей қолы жетіп жатқан жоқ деген сөз.
Шотына 5 мың юань түсіп тұрады екен
Бүгінде ел ішінде Қытайдан Қазақстанға көшіп келгендер кем дегенде 1 мың долларға дейін зейнетақы алады екен деп айтып жүргендер бар. Бұған сеніп те қаламыз. Өйткені Қытайда расында да зейнетке шығу жасы біздегіден төмен, ал зейнетақы мөлшері әлдеқайда жоғары болып келеді. Осы орайда бізге Қазақстанға қоныс аударған, Қытайдан зейнетақы алып тұратын бір азаматпен әңгімелесудің сәті түсті. Біз оған өзімізді қызықтырған сұрақтарды қойдық.
– Қытайда 1 мың долларға дейін зейнетақы алатындар бар деп естиміз. Осы қаншалықты рас?
– Ондай зейнетақы алатындар, тіпті 5 мың, 10 мың долларға дейін алатындар да болады. Одан әлдеқайда төменгі мөлшердегі зейнетақылар да бар. Оның көлемі адамның жұмыс істеген саласына, сондай-ақ республикалық, өлкелік, аймақтық, аудандық, ауылдық деген сияқты бірнеше сатыға бөлінетін арнайы санатына, дәрежесіне байланысты болады.
– Осы жағын түсіндіріп айтсаңыз…
– Негізі Қытайда зейнетақы мемлекеттік қызметте істегендерге ғана беріледі. Мемлекеттік қызметтің өзі екі түрге бөлініп қаралады. Біріншісі – басқарушы, атқарушы билік, құқықтық сала қызметі, ол ресми әкімшілік деп аталады. Екіншісіне кәсіби іс орындаушылар жатады. Олар – білім беру, денсаулық сақтау, ауыл шаруашылығы, құрылыс сияқты салалардың жұмыскерлері.
– Өзіңіз қай салада еңбек еткен едіңіз, зейнеткерлікке қандай санатпен шықтыңыз? Қазір қанша зейнетақы аласыз?
– Мен мемлекеттік қызметте болдым. Зейнеткерлікке аймақтық санат, 9-шы дәреже бойынша шықтым. Яғни аймақтық органда жұмыс істегенмін. Зейнетақым – 5 мың юань, біздің валютаға шаққанда 300 мың теңге болады.
– Ол қолыңызға уақтылы тиіп тұра ма? Қазақстанға қашан қоныс аударған едіңіз?
– Зейнетақымды кедергісіз, уақтылы алып тұрамын. Қазақстанға қоныс аударғаныма көп болған жоқ. Азаматтықты өткен жылы алғанмын. Қытайда зейнеткерлікке шыққан адам кейін қай елге қоныс аударса да тиесілі зейнетақысын алып тұрады. Кейін өзгеріп кетпесе, Қытайдың осындай заңы бар.
– Кей қандастарымыз Қазақстанға қоныс аудару үшін Қытайда зейнеткерлікке шығып алуды күтіп жүреді деген сөз бар…
– Қазақстанға қоныс аудару үшін сол жақта жүріп зейнеткерлікке шығып алуды күтіп жүргендердің бары да рас.
– Өзіңіздің жасыңыз қаншада? Зейнеткерлікке қай жылы шыққан едіңіз?
– 58-демін. Зейнеткерлікке 53 жасымда шыққанмын.
– Біз біраз ақпарат көздерін ақтарып көрген едік. Қытайда еркектер 60 жасында, әйелдер 55 жасында зейнеткерлікке шығады деп жазылыпты…
– Иә, Қытайда еркектер 60 жасында, әйелдер 55 жасында зейнеткерлікке шығады. Дегенмен басқадай да ережелер бар. Мысалы, мемлекеттік қызметтегі еңбек өтілі 30 жылға толғандар 60 жасқа жетпей-ақ зейнеткерлікке шыға алады. Мен өзім бір қызметте 34 жыл еңбек етіп, 53 жасымда зейнеткерлікке кеттім. Өйткені Қытайда халық көп, орынды кейінгіге босату керек болады. Кей қызметкерлер зейнеткерлікке 10-15 жылдан кейін, денсаулық жағдайына байланысты да шығып кетіп жатады, бірақ олардың зейнетақысы аз шығады. Теңгеге шаққанда 80 мың, 100 мың теңгені құрайды.
– Жаңа сіз Қытайда 5 мың доллар, 10 мың доллар зейнетақы алатындар да болады дедіңіз. Қазақстанға қоныс аударғандар арасында сондайлар бар ма? Жалпы, Қытайдағы ең аз зейнетақы мөлшері қандай болады?
– 10 мыңын білмедім, ал 5 мың доллар алатындар бар. Жаңа айтқанымдай, зейнетақы мөлшері зейнеткердің істеген қызметіне және республикалық, өлкелік, аймақтық, аудандық немесе ауылдық деңгейдің қайсысында еңбек еткен болса, соған байланысты дәрежеленіп, есептеледі. Ал ең аз зейнетақы, менің білуімше, теңгеге шаққанда 120 мың теңгедей болады. Яғни 2 мың юань шамасы. Қытайларда бала саны шектелген ғой, бір-екі бала өз күнін көреді, ал 4 мың юань зейнетақы кемпір-шалға молынан жетеді. Оның үстіне оларда зейнетақының адам жасы 80-нен асқасын қосылатын үстемесі бар. Ал қытайлар – денсаулыққа аса мән беретін халық, оларда жасы 80-нен асқандар көп кездеседі.
Мен өзіме белгілі нәрселерді ғана айтып отырмын. Естуімше, осыдан бірер жыл бұрын кей аумақтарда егінші-малшыларға мөлшерін жыл сайын арттырып отыратын болып, 100 юаньнан төлеуді бастады дейтін.
– Қазақстан Тәуелсіздік алғалы бері елімізге жүздеген мың қытайлық қандастар көшіп келді. Естуімізше, солардың көбі Қытайдан зейнетақы алмайтын сияқты ғой?
– Иә, көбісі зейнетақы алмайды. Себебі олардың көбі егін-мал шаруашылығы саласында еңбек еткендер. Қытайда бұл сала адамдарына зейнетақы төленбейді. Статистикалық деректерге қарағанда, Қытайда олардың қатары 800 миллион адамнан асады. Кейінгі жылдары 400 миллиондайы қалалардағы өнеркәсіп орындарына жұмысқа орналастырылды деп айтылып жататын. Олардың да мақсаты сол – аз да болса зейнетақыға ілігу, кейін көбі сол жақтан басқа жұмыс тауып, тұрақтап қалады.
Ал ауылдық аймақтардағы егінші-малшыларға кейінгі кездері ғана аздап жәрдемақылар беріле бастаған. Олардың ішінде зейнетақы қорына ақша құйғандары ғана жеткізген сомасына қарай зейнетақы алуы мүмкін. Бірақ ондайға қол жеткізу қиын.
Жалпы, Қазақстанға қоныс аударғандардың 90 пайыздайы – кезінде еліме ертерек жетсем деп жұмысынан зейнеткерлік жасқа жетпей шығып кеткендер мен егін-мал шаруашылығы саласында болған Алтай, Тарбағатай, Іле бойының қазақтары. Қазақстанға мемлекеттік және кәсіби қызметте істеп, зейнеткерлікке шыққан соң келгендер өте аз кездеседі.
…Біз бұл азаматтан осындай жайлар жөнінде білдік. Кей адамдар тарапынан түсінбеушілік орын алуы мүмкін дегенді алға тартқан ол кісі мақалада өзінің аты-жөнін атамауымызды өтінді. Бір жағынан бұл да дұрыс шығар деп ойладық.
Ал соңғы статистикалық деректерге қарағанда, Қытайдағы халық саны қазір 1 миллиард 415 миллион адамнан асқан. Еркеккіндіктілердің қатары әйел жыныстылардан 55 миллиондай көп. Зейнет жасына жеткендер саны да жылдан-жылға артып келеді. Бұл елдің әрбір 4-ші тұрғыны мемлекеттен қартаюына немесе денсаулық жағдайына байланысты жәрдемақы алады екен. Сондықтан Қытай үкіметі қазір елдегі зейнеткерлік жасын төмендетуді емес, қайта оны аздап ұзартуды ойластырып жатыр деседі.
Т. ТҰРАН.
